Jorg Baberowski, Stalin. Terror absolutny. Recenzja

 Czytelniku,

 Mogłoby się wydawać, że o Stalinie napisano już wszystko, lub prawie wszystko. Od czasu kiedy Dmitrij Wołkogonow opublikował trzy biografie stanowiące podstawę historiografii okresu poradzieckiego, a dotyczące Lenina, Stalina i Trockiego minęło dwadzieścia bez mała lat. Warto wymienić ważne książki Simona Sebaga Montefiore traktującą o dyktatorze i jego czerwonym dworze, a także Edwarda Radzińskiego, czy ukraińskiego historyka Olega Khlevniuka. Do tego szacownego grona dołączył także profesor historii Uniwersytetu Humboldta w Berlinie, Jörg Baberowski, którego najnowszą książkę o sowieckim dyktatorze wydało u nas w Polsce Wydawnictwo Prószyński i Ska.

Czym różni się książka niemieckiego historyka od innych? Otóż za punkt wyjścia Baberowski uznał paranoję dyktatora. Wyjaśniam, że książka nie stanowi biografii w pierwszym podstawowym znaczeniu. Odwołując się do Carla Schmidta i opisując Rosję po rewolucji październikowej i wojnie domowej jako doświadczenie niekończącego się stanu wyjątkowego będącego kluczem do zdobycia władzy, książka "Stalin - terror absolutny" Baberowskiego jest przede wszystkim błyskotliwą analizą mechanizmów państwa totalitarnego, które swoje źródło u umocowanie w sowieckiej rzeczywistości, mają przede wszystkim w paranoicznej osobowości dyktatora. 

Książkę rozpoczyna bardzo ciekawy metodologiczny wstęp dający przegląd aktualnego stanu historiografii. Pozwolę sobie tutaj na uwagę, że książka Baberowskiego docenia wkład w dyskusję na przykład historyków - post-rewizjonistów (szczególnie Sheili Fitzpatrick), ale podchodzi do stalinowskiego świata z perspektywy, która wydaje się najwłaściwsza. Otóż według Baberowskiego stalinizm był dyktaturą podporządkowania, która w wojnie skierowanej przeciwko ludności i narodom Związku Radzieckiego przekroczyła wszelkie granice rozsądku i logiki. Tylko w atmosferze wszechobecnego strachu, Stalin mógł zrealizować swe pragnienie władzy niczym nieograniczonej i dać upust przyjemności, jaką czerpał z zadawania śmierci i cierpienia innym ludziom.
 Tak więc Stalin nie był żadnym szaleńcem, ale jako osoba był patologicznym mordercą, traktującym wszystkich w sposób utylitarny. Był sadystą, dla którego zabijanie stawało się metodą życia.

Punktem zbieżności Baberowskiego i historyków post-rewizjonistycznych jest stalinowski nowy człowiek. Różnica tkwi jednak w podejściu: dla Baberowskiego tym nowym człowiekiem jest donosiciel, a nie robotnik, przodownik pracy. Z innymi poglądami Baberowskiego można polemizować. Twierdzi on na przykład, że państwo stalinowskie było państwem słabym, a ustrój Związku Radzieckiego był despotyczną dyktaturą, która nie mogła zrealizować ambitnych zamierzeń, jakie przed sobą postawiła. Inną kwestią jest to, że atmosfera paranoicznego strachu, oraz utrzymywany przez Stalina stan zagrożenia, prawdziwej i krwawej wojny przeciwko wrogom rewolucji i samego wodza stworzyła sytuację, w której Związek Radziecki mógł się przeciwstawić III Rzeszy w chwili ataku w 1941 roku, mimo początkowych miesięcy katastrofalnych porażek.
Książka Baberowskiego została podzielona na sześć rozdziałów, z których każdy zakomponowano tak, by ukazać motywację i paranoiczny lęk Stalina. Oczywiście przeradzał się on w terror dotykający wszystkich obywateli sowieckich. W przeciwieństwie do książek post-rewizjonistów (Izaak Deutscher, Sheila Fitzpatrick) system sowiecki jest odgórnie narzuconą dyktaturą. Władza absolutna, a do takiej dążył Stalin, nie stanowi drogi do zdobycia określonych celów gospodarczych, czy społecznych (jak chcą post-rewizjoniści), ale jest celem samym w sobie. Już Arthur Koestler  zauważył, że partia bolszewicka nie głosiła żadnych prawd już sprawdzonych, ale te, które sama uznawała za prawdę. Tak więc wrogiem, który nie rozumie prawdy partii, mógł stać się każdy.

Uważa się, że za Stalina Związek Radziecki rządzony był przez klasę biurokratów. O ile można tak powiedzieć o Związku Radzieckim w czasach Breżniewa, o tyle w odniesieniu do czasów stalinowskich Jorg Baberowski akcentuje przede wszystkim układ klient - patron, który należy rozumieć nie w kategoriach feudalnych, ale kryminogennych. Taki układ przypominał układ mafijny. Lokalni przywódcy partyjni żyli i używali życia dopóki któryś z ich klientów nie doniósł wyżej. Nad nimi wszystkimi, nawet nad policją polityczną GPU, która w 1934 została przemianowana na NKVD, stał Stalin, który kontrolował wszystko dzięki strachowi. Gdzieś koło 1935-1936, a więc jeszcze przed apogeum czystki, nikt już nie śmiał zapytać, czy to, co robi Stalin, ma choćby pozory legalności.

Książka Baberowskiego stawia niektóre ofiary Stalina na równi z nim. Trocki, to nie intelektualny, odtrącony geniusz rewolucji, tylko brutalny i bezlitosny twórca terroru wojny domowej; tak jak krwawy Jeżow, Jagoda, czy polski szlachcic Feliks Dzierżyński. Baberowski jest bezkompromisowy wobec różnych przejawów życia w państwie sowieckim, stąd też liczni w Niemczech dzisiaj przedstawiciele skrajnej, trockistowskiej lewicy bardzo go nie lubią. Baberowski był wielokrotnie atakowany przez nich w Berlinie i na różnych sympozjach naukowych.

Jego książka jest niezwykle ważną w historiografii ostatnich lat dotycząca Stalina. Przede wszystkim ukazuje nowy, kontekst, z perspektywy samego dyktatora, który był centralnym punktem odniesienia tego straszliwego reżymu.